Leestijd: 6-7 minuten 

Ruimtelijk inzicht oefenen door te spelen

Ruimtelijk inzicht is nou typisch zo’n vaardigheid die je makkelijker leert door te ervaren, dan op welke andere manier dan ook. Het begint al jong en heeft veel impact op de wereld van kinderen en hun latere mogelijkheden. In deze blog schept docent Marion Prenen voor ons een idee over wat ruimtelijk inzicht inhoudt en hoe je het spelenderwijs aanleert.

Wat is ruimtelijk inzicht?

De term ruimtelijk inzicht wordt vaak geassocieerd met het hebben van een hoge intelligentie. Toch is dat niet per se waar. Iedereen gebruikt namelijk ruimtelijk inzicht. Het wordt gebruikt bij het vinden van de weg naar de winkel of bij het inrichten van de voorraadkast. Ruimtelijk inzicht is de vaardigheid om in gedachten een voorwerp vanuit diverse perspectieven te kunnen bekijken. Een goed ontwikkeld ruimtelijk inzicht is van belang om succesvol te zijn in de schoolse bètavakken en in een groeiend aantal beroepen. Ook in de digitale wereld is ruimtelijk inzicht belangrijk. De vraag is hoe een kind deze belangrijke vaardigheid aanleert.

Ruimtelijk inzicht is de vaardigheid om in gedachten een voorwerp vanuit diverse perspectieven te kunnen bekijken

Hoe ontwikkel je  ruimtelijk inzicht als kind?

Kinderen leren door interactie met de wereld om zich heen. Kinderen moeten ervaringen opdoen in de ‘echte ‘ wereld. De omstandigheden waarin een kind opgroeit zijn essentieel voor de ontwikkeling van kwalitatief goede ervaringen. Kinderen die de hele dag op de bank en voor de televisie hangen doen oppervlakkige en soms niet reële ervaringen op. Om kinderen goede ervaringen op te laten doen moeten ze zelf spelen, experimenteren, kliederen, klauteren, gedrag kopiëren en fantaseren. Het zelf ervaren van ruimte en vormen is een belangrijke voorwaarde voor het kunnen werken met deze begrippen op een latere leeftijd. Speelgoed dat uitdaagt tot leren, de fantasie prikkelt, maar ook aansluit bij de ontwikkeling is een welkome aanvulling.

Het zelf ervaren van ruimte en vormen is belangrijk om ermee te kunnen werken op een latere leeftijd.

Hoe stimuleer je de ontwikkeling van ruimtelijk inzicht?

Op de basisschool vinden we de bouwhoek in de kleuterklassen. Hier kunnen kinderen veel ervaring opdoen met speelgoed dat het ruimtelijk inzicht bevordert. Na de kleuterklassen verdwijnt de bouwhoek en gaan kinderen meer buiten spelen. Toch zou het volgens wetenschappers goed zijn om kinderen vaker te laten spelen met speelgoed dat ruimtelijk inzicht bevordert. Hiermee wordt bijvoorbeeld constructief speelgoed zoals Lego of K’nex bedoeld.
In onderzoek naar het ruimtelijk inzicht van 8-10 jarigen moesten kinderen, onder andere, dingen maken met constructief speelgoed. Daarna werden substantiële verbeteringen gezien op het gebied van ruimtelijk inzicht.

Oefenen met constructief speelgoed leidde tot substantiële verbeteringen van ruimtelijk inzicht

Wat de wetenschappers vooral opviel was dat er geen verschillen werden gezien tussen jongens en meisjes en ook niet tussen kinderen uit verschillende sociaal- economische achtergronden, zeg maar arme of rijke kinderen.

Wat is nuttiger, meer spelen of meer bijles?

Vaardigheden met ruimtelijk inzicht bepalen mede de schoolkeuze. Oefeningen waarbij ruimtelijk inzicht wordt gevraagd, komen voor in de CITO en IEP toetsen in groep 8. Ouders geven jaarlijks veel geld uit aan bijlessen voor de kinderen uit groep 8 terwijl ze net zoveel kunnen bereiken als ze hun kinderen van kleins af aan laten spelen met blokken, Lego en K’nex.

Wat zijn de stadia in de ontwikkeling van ruimtelijk inzicht?

Een overzicht

Prikkels en verbindingen maken

Het aanleren van ruimtelijk inzicht gaat geleidelijk gedurende de kinderjaren. Vooral in het eerste jaar zijn de hersenen volop in ontwikkeling. Prikkels van zintuigen worden via zenuwverbindingen naar de hersenen gestuurd. Aanvankelijk gaan deze prikkels nog alle kanten op. Prikkels vanuit de ogen kunnen met alle gemak terecht komen in het hersendeel dat voor gehoor bestemd is. Het is nog een mengelmoes. Het is normaal dat de hersenen van de baby nog niet af zijn. Gaandeweg zullen de hersenen de zenuwverbindingen die niet vaak gebruikt worden gaan blokkeren. Dit proces heet ‘pruning’ oftewel snoeien. Zenuwverbindingen die wel vaak gebruikt worden, worden versterkt.

Waarnemen

Voor het versterken en snoeien van de zenuwverbindingen is het belangrijk dat baby’s ervaringen en zintuiglijke waarnemingen op kunnen doen. Baby’s ontdekken veel met hun mond, maar ook handen en zelfs tenen worden ingezet op de reis der ontdekkingen. De vingertjes voelen een vierkant blokje en de oogjes zien het blokje. Het hersencentrum voor zicht en gevoel leggen, na een paar keer oefenen en waarnemen, verbindingen met elkaar. Zo leert de baby wat vierkant is. Hier ontwikkelt zich al een vorm van ruimtelijk inzicht.

Kleuren onderscheiden en grijpen

Rond de 3 maanden begint een baby kleuren te zien. Eerst zijn de kleuren rood en groen goed te zien, gevolgd door blauw en geel. Baby’s hebben een voorliefde voor felle en contrasterende kleuren, want die zijn goed te onderscheiden. Rond de 4 maanden leert een baby dat hij kan grijpen naar een voorwerp. Dit komt doordat de ogen beter samen gaan werken en een driedimensionaal beeld kunnen maken. De baby kan diepte zien en kan dus nu eindelijk grijpen naar dat blokje of naar de voorwerpen aan een babygym.

Richting, afstand en route bepalen

Kinderen van een half jaar oud kunnen de richting van een bewegend voorwerp inschatten. Dit is een aangeboren vaardigheid die ons in staat stelt om afstanden in te schatten. De mens gebruikt deze vaardigheid om te navigeren. Kinderen van een jaar oud begrijpen wat afstand is en daardoor kunnen ze zich verplaatsen naar het onderdeel van hun interesse. Als kinderen 18 maanden oud zijn begrijpen kinderen waar ze naar toe moeten als ze naar de keuken of badkamer worden gestuurd.  Dit vergt ruimtelijk inzicht. Als ze in de auto of op de fiets zitten, herkennen ze plaatsen of gebouwen in de omgeving. Als ze twee jaar zijn kunnen ze de gebouwen of plaatsen in de omgeving ook benoemen en soms kunnen ze zelf de richting ernaar toe aangeven.

Kopieergedrag

Voordat kinderen naar de peuterspeelzaal gaan valt er van alles te ontdekken in en om het eigen huis. Kinderen leren hier meestal door gedrag te kopiëren. Goed gedrag voordoen is juiste in deze fase heel belangrijk. Ook speelgedrag zal worden gekopieerd, dus hier ligt een uitgelezen kans voor ouders om bijvoorbeeld ruimtelijk inzicht op een speelse manier te bevorderen. Vooral plezier hebben tijdens het spelen is belangrijk. Als spelen plezierig is worden in de hersenen de gelukshormonen oxytocine en endorfine gemaakt. Een kind zal deze prettige ervaring willen herhalen en op deze manier dus plezier houden in het spelend leren.

Ontdekken

Vanaf de peuterspeelzaal kunnen kinderen hun leefwereld uitbreiden en kunnen ze heerlijk spelen met speelgoed dat ze thuis niet hebben. Kinderen van een jaar of drie willen alles graag zelf doen. “Ik kan het zelluf” is een bekende uitroep voor peuters. Ze willen alles zelf ontdekken en daarbij gebruiken ze ál hun zintuigen. Kijken kunnen ze vooral met hun handen en zelf ontdekken hoe hoog het water opspat als je in een plas springt is fantastisch. Het denken is magisch, alles kan. Voor kinderen onder de zes jaar draait de wereld nog om zichzelf. Ze lokaliseren voorwerpen ten opzichte van het eigen lichaam. In termen van ruimtelijk inzicht leren ze de begrippen als dichtbij, ver weg en open en dicht gebruiken.

Eigen wereldje

Kleuters leren steeds meer om vorm te geven aan hun wereldje, bijvoorbeeld door het maken van tekeningen die nog 2-dimensionaal zijn. Omdat hun spieren steeds meer kunnen en hun lichaamslengte toeneemt kunnen ze ook een hoger perspectief opzoeken, bijvoorbeeld een trap of boom. Zo leren ze dat de wereld er van hoogte anders uit ziet, ook weer een stapje van het ruimtelijk inzicht. Hutten bouwen in het groot, maar ook eigen wereldjes bouwen van Duplo of Lego is leuk.

Begrijpen

Tussen 5 en 7 jaar verandert de beleving van de wereld geleidelijk. Het door elkaar heen lopen van fantasie en werkelijkheid neemt langzaam af. De aandacht voor constructiespel wordt groter. Tijdens deze ontdekkingsreis worden begrippen als evenwicht, regelmaat nemen toe. Het begrip zwaartekracht kan ook worden uitgevonden door het slopen van de eerder zorgvuldig gecreëerde bouwwerken. Ook dat is leren.

Realiteit

Tussen de 8 en 12 jaar komt er steeds meer aandacht voor de realiteit. Zelfstandig lopen of fietsen naar school bevordert het richtingsgevoel en natuurlijk de zelfstandigheid. De wereld om ze heen geeft steeds meer mogelijkheden en die moeten onderzocht worden. Proefjes doen en uitvinden hoe iets is gebouwd is voor sommige kinderen fascinerend. De CITO of IEP testen komen nu langs. Kinderen die in hun leven veel ervaringen hebben opgedaan met zelf ontdekken, spelen en bouwen zullen beter scoren op het gebied van ruimtelijk inzicht.

Conclussie

Het is best een hoop wat kinderen aan vaardigheden moeten leren in hun kindertijd. Zelf ervaren speelt daarin een belangrijke rol alvorens dat kan leiden tot toepassing, bijvoorbeeld op school. Daarom is de voorschoolse periode heel belangrijke tijd.

Eenmaal op school blijft spelen een goede manier om ruimtelijk inzicht te ontwikkelen, wellicht beter dan bijles. In ieder geval leuker. Ouders kunnen een gunstige omgeving creëren en hun kind stimuleren. Ik ervaar dat ouders van mijn leerlingen daar heel verschillend mee omgaan. Voor een deel verklaar ik dat uit onbekendheid met hoe je dat doet.

Speelmeubels om te oefenen

Mogelijk wil je zelf het kindermeubel zien waar Marion zo enthousiast over is.

Update

Gepubliceerd op 2 januari 2024 | Laatst geüpdatet op 18 oktober 2024 – 3 illustraties. toegevoegd

Update 29 april 2024 – paragraaf: hoe ontwikkel je ruimtelijk inzicht als kind is toegevoegd.

Deze mini serie

• Waarom ruimtelijk inzicht belangrijk is? Lees meer >
• Onze 14 tips om ruimtelijk inzicht te stimuleren. Lees meer >